For as long as I can remember, I have been intrigued by self-portraits. What is a self-portrait? A portrait of yourself. But what is that really: a self? I was raised with the Christian notion of a deepest self at the core of my being. I envisioned it like a little flame inside a paper lantern. There is little support in contemporary philosophy or science for such imagery. It is generally agreed that the self has no core and is utterly interwoven with the context in which it exists. It is nevertheless the case that in all of us there is a certain sphere which is accessible to others only indirectly: a stream of inner experience as a direct expression of the tingling of life. This intimate sphere is inexplicably rich and unique for everyone. In art it is possible to explore it.
My research plays out in three separate series: the puppet paintings, in which I focus on the role of consciousness; the Van Gogh sunflower series, in which the important role of association to our perception is expressed and lastly the Baudelaire tableaux, which deal with the human condition and the position of the artist. Firstly, I would like to touch on the puppet paintings. Puppets remain a mystery to me: they do not live, but nevertheless return your gaze. It is simply impossible to regard them as merely lifeless objects. On a painting, puppets and humans are equals: both made out of pigment, they can attain life only in the minds of their beholders. In my work puppets and puppeteers are hardly distinguishable and they are in a state of constant struggle.
In my thinking about consciousness and the self, I owe a lot to philosopher and neuro scientist Antonio Damasio. In his books he paints a picture of consciousness arising from a stream of continuously generated imprints of experiences in and of the body. It is a process that interplays on different levels simultaneously, the most complex form being the autobiographical self, in which one is able to oversee one’s life in an awareness of present, past and future. Painting puppetry allows me to create images that reflect on Damasio’s theory of the self as a dynamic and multi-layered phenomenon. The puppets represent urges, fears or desires while their ‘master’ is being assigned the role of consciousness. My self-portrait arises out of the player’s mutual tension.
Sometimes these pictures contain comments on relevant societal issues as well. Self-Portrait with a Green Tie, for instance, shows a man who, with apparent resignation, allows a Mr Punch puppet to holds a ruler up in front of his right eye. It can be read as a critique of the omnipresent tendency to view everything from the perspective of measurable data. This way of looking at things pushes questions that refer to meaning into the background. I believe that visual art plays a crucial role, reaching beyond the bounds of data to recall the elusiveness of reality.
*
From 2013 onward I work on a series of variations based on the three versions of Fifteen Sunflowers in a Vase painted by Vincent van Gogh in 1888 and 1889. The poses and expressions of Van Gogh’s sunflowers have an almost human quality. Yet, when looked at individually, they are sometimes barely recognisable as flowers. In which sense, they are ideal prompts for associative games. When I started to copy Van Gogh’s flowers, I continually saw new things: a jellyfish floating gently upwards; twin sisters with their cheeks pressed together; a tired lamp. Associations like these are brought together to form harmonious arrangements.
Watching is not a merely visual matter. Visual stimuli form associations and are connected to emotions long before they reach conscious observation. Who you are, steers what you see; what you see, shapes who you are. Accordingly, watching these paintings is like creating a self-portrait. The fact that Fifteen Sunflowers in a Vase is such a familiar image is, I feel, a great advantage: my source is open and therefore everyone can join me in bringing flowers to life and, in the process, see their selves reflected.
*
The most important development in my work of the last couple of years has doubtlessly been the development of scenes with hand puppets captured in photographic images based on the work of 19th century French poet Charles Baudelaire. I think Baudelaire is a fantastic poet; I recognise his yearning for beauty and his desire to elevate time. However, his work has problematic aspects that are of particular relevance to our times. He exemplifies a Romantic artist who puts everything and everyone in his surroundings to the service of his artistic project, turning his loved ones into muses. This way, Baudelaire has built a rich and layered oeuvre that more than a century and a half after its initial publication still speaks to many people around the globe. How are we to regard artworks that were created in such a manner? In the tableaux I visualize the thoughts and feelings that arise in me when I read his work. Many of the verses were written in first person perspective. The ‘I’ refers to the reader as much as to the writer – it is a call for identification that I most readily accept. This way, the Baudelaire puppet (with green hair) I made has inevitably become an alter ego of mine. In the tableaux he manifests himself as a ‘Great Artist’: tormented, nervous, hypersensitive, dominant. He behaves repugnantly, thus forcing me to relate to the darker side of my own desire to be special.
Baudelaire writes in the opening poem of Les Fleurs du Mal, Bénédiction, about an elect who is forced to accept his artistic calling and after a sorrowful Werdegang is ultimately treated on a heavenly banquet. Bénédiction inspired me to create the scene where we see the poet looking challengingly into the lens, bending himself over an unhappy woman. His hand is bathed in light. The notion of a ‘Great Artist’ finds itself under strain - rightfully so. Art is not made singlehandedly and artistry does not absolve anyone from any responsibilities. Nonetheless, the idea remains to be appealing and I must admit it still speaks strongly to me as well. For Jeanne Duval, Baudelaire’s first great love, the creation of Les Fleurs du Mal must have been a cruel and painful process. She was forced by Baudelaire into the role of a ‘Muse’ and was alternately glorified and humiliated accordingly. Les Fleurs du Mal contains a poem in which Baudelaire praises her to heaven and holds out immortality to her: Je te donne ces vers… (I give you these verses…). In the homonymous tableau I have tried to depict the desolation that must have been connected to her life as a ‘Muse’.
In his poems, Baudelaire emanates from strongly symbolically charged characters: Poet, Muse, Devil – just like in traditional puppet shows. I buy old wooden hand puppets on the internet that I rework with knives, gouges and paint. Not having to start from scratch, I can draw inspiration from the way the puppets look when I buy them. Textile designer Marianka Halters helps me with manufacturing new puppet clothes. The puppets I work with are never finished: after a photo is taken, they can be reshaped and reclothed to appear in different settings. Gouges and knives make sharper lines than brushes. This makes my working method especially suited for expressing the fierce emotions that are raised by Baudelaire’s verses. The camera enables me to place my figures into context and to heighten their expression. The titles of the tableaux always refer directly to particular poems from Les Fleurs du Mal or Le Spleen de Paris.
Vanaf het begin draait mijn werk om het zelfportret. Wat is een zelfportret? Een portret van je zelf. Wat is dat, een zelf? Ik ben grootgebracht met het christelijke idee van een diepste ik als kern van het zelf. Ik zag het voor me als een vlammetje in het midden van een lampion. In hedendaagse wetenschap en de filosofie is niet veel steun voor zulke beelden. Er lijkt consensus te bestaan over een zelf zonder kern, diep verweven met de context waarin het kan bestaan. Dit laat onverlet dat er in mensen iets is waar anderen alleen indirect toegang tot kunnen krijgen: een intieme sfeer van ervaring; een flow of life waarin je voelt dat je leeft. Dit innerlijk domein is voor iedereen uniek en ondoordringbaar rijk. Met kunst is het mogelijk het te verkennen.
Mijn werk verdeelt zich over drie afzonderlijke series: de poppenspel-schilderijen, waarin ik de rol van het bewustzijn onderzoek; de Van Gogh-zonnebloemvariaties, waarin het essentiële belang van associatie voor de waarneming wordt belicht en de Baudelaire-tableaus, die handelen over de condition humaine en de rol van de kunstenaar. Als eerste wil ik ingaan op de poppenspel-schilderijen. Ik vind poppen raadselachtig: ze leven niet, maar kijken toch terug als je ze aankijkt. Het is onmogelijk ze enkel als ding te zien. Op een schilderij zijn poppen en mensen elkaars gelijken: beiden zijn van verf gemaakt en hebben een kijker nodig om tot leven te komen. In mijn werk zijn de poppen en hun bespelers maar moeilijk van elkaar te onderscheiden en voeren ze voortdurend onderlinge strijd.
Voor hoe ik over het zelf en het bewustzijn ben gaan denken, heb ik veel te danken aan het werk van filosoof en neuroloog Antonio Damasio. Die schetst in zijn boeken het bewustzijn als een stroom van innerlijke beelden die oprijst uit ervaringen in of van het lichaam. Het meest complexe samenspel van zulke beelden schept het autobiografisch zelf, waarin je je leven in een besef van verleden, heden en toekomst kunt overzien. Met geschilderd poppenspel kan ik beelden maken die op Damasio’s theorie van het zelf als dynamisch en meerlagig fenomeen reflecteren. De poppen representeren neigingen, reflexen, angsten of verlangens en hun ‘bespeler’ krijgt de rol van bewustzijn toegeschoven. Het zelfportret ontstaat uit de onderlinge spanning tussen alle figuren.
Sommige van de doeken kun je ook anders interpreteren, als commentaar op maatschappelijk relevante kwesties. In Zelfportret met groene stropdas bijvoorbeeld, laten twee poppen hun bespeler door een liniaal kijken. De man doet net alsof het hem allemaal maar gewoon overkomt. Je kunt het zien als een kritiek op het alomtegenwoordige frame van de meetbaarheid. Vragen over waarde en betekenis worden daarmee buiten beschouwing gedreven. Ik zie voor kunst de belangrijke rol om juist dat wat zich niet in cijfers en modellen laat vangen te onderzoeken en de ongrijpbaarheid van de dingen voelbaar te maken.
*
Sinds 2013 werk ik aan een reeks variaties op Vijftien zonnebloemen in een vaas van Vincent van Gogh. De drie versies die Van Gogh in 1888 en 1889 ervan schilderde vind ik bijzonder: het zijn bloemen, maar ook weer niet. Hun houdingen zijn uitgesproken, maar hun vormen juist open en leeg. Toen ik de bloemen begon na te tekenen, zag ik steeds nieuwe beelden voor ogen komen: een kwal die zachtjes omhoogdrijft, tweelingzusjes met de wangen tegen elkaar, een vermoeide lamp. Zulke associaties voeg ik samen tot nieuwe boeketten.
Kijken is geen puur visuele gelegenheid. Visuele stimuli worden in je hoofd al verbonden met associaties en emoties lang voordat ze je bewustzijn bereiken. Wie je bent, stuurt wat je ziet; wat je ziet, vormt wie je bent. In die zin is kijken naar de schilderijen als het maken van een zelfportret. Dat de Van Gogh’s zo bekend zijn, zie ik als een groot voordeel: mijn bron ligt open, iedereen kan met me meekijken, de bloemen tot leven brengen en zichzelf erin gereflecteerd zien.
*
Zonder twijfel de belangrijkste ontwikkeling in mijn werk van de afgelopen jaren is het ontstaan van de in fotografie vastgelegde scenes met handpoppen gebaseerd op het werk van de 19e-eeuwse Franse dichter Charles Baudelaire. Baudelaire vind ik een geweldige dichter; ik herken me in zijn zucht naar schoonheid en zijn verlangen de tijd op te tillen. Tegelijk heeft het werk problematische kanten die heel actueel zijn. Hij is exemplarisch als Romantisch kunstenaar die alles en iedereen in zijn omgeving in dienst stelde voor zijn artistiek project. Zijn geliefden maakte hij tot muzen. Baudelaire bouwde zo een rijk en gelaagd oeuvre op dat ook na meer dan anderhalve eeuw nog veel mensen aanspreekt. Hoe moeten we kijken we naar kunstwerken die op zo’n manier ontstaan zijn? In de tableaus verbeeld ik de gedachten en gevoelens die bij het lezen van Baudelaire’s poëzie in me opkomen. Veel van de verzen zijn in de ik-vorm geschreven. Die ‘ik’ slaat op de schrijver, maar net zo goed op de lezer – het is een uitnodiging tot identificatie waar ik graag op inga. De Baudelaire-pop (met groen haar) die ik heb gemaakt is zo onvermijdelijk een soort van alter ego van me geworden. In de tableaus manifesteert hij zich als een ‘Groot Kunstenaar’: gekweld, nerveus, hypersensitief, dominant. Hij gedraagt zich op een manier die me tegenstaat en dwingt me zo mij te verhouden tot de duistere kanten van mijn eigen verlangen bijzonder te zijn.
Baudelaire schrijft in het openingsgedicht van Les Fleurs du Mal, Bénédiction, over een uitverkorene die het kunstenaarschap als een noodlot en een vloek moet aanvaarden en na een smartelijke Werdegang uiteindelijk op een hemels feest wordt getrakteerd. Bénédiction inspireerde mij tot een tableau waarop de dichter je uitdagend aankijkt, terwijl hij zich buigt over een ongelukkige vrouw. Zijn hand straalt van licht. Het idee van de ‘Grote Kunstenaar’ staat onder druk en dat is terecht. Kunst maak je niet alleen en kunstenaarschap ontslaat je niet van je verantwoordelijkheden. Toch blijft het ook in onze tijd - en ik beken ook op mij - bijzondere aantrekkingskracht behouden. Voor Baudelaire’s eerste vriendin, Jeanne Duval, moet het ontstaan van Les Fleurs du Mal een wreed en pijnlijk proces geweest zijn. Zij werd door Baudelaire tot ‘Muze’ gemaakt en in die rol afwisselend opgehemeld en vernederd. Les Fleurs du Mal bevat een gedicht waarin hij haar ten hemel prijst en onsterfelijkheid belooft: Je te donne ces vers… (Ik geef je dit gedicht…). In het gelijknamige tableau heb ik geprobeerd de pijn en wanhoop verbonden aan haar leven als ‘Muze’ voor te stellen.
Baudelaire gaat in zijn werk steeds uit van sterk symbolisch geladen karakters: Dichter, Muze, Duivel – net als in de poppenkast. Op internet koop ik oude houten handpoppen die ik met messen en gutsen bewerk en opnieuw beschilder. Vaak laat ik me inspireren door de uitdrukking die de poppen al hebben als ik ze koop. Textielontwerper Marianka Halters helpt me bij het maken van nieuwe poppenkleren. De poppen zijn nooit af: nadat een foto genomen is, werk ik eraan ze door om ze in een andere vorm en aankleding opnieuw te laten optreden. Gutsen en messen maken scherpere lijnen dan kwasten. Dat maakt mijn werkwijze bijzonder geschikt voor het uitdrukken van de heftige emoties die Baudelaire’s werk oproept. Bij het fotograferen kan ik de figuren in een context plaatsen en hun expressie verder aanscherpen. De titels van de tableaus verwijzen steeds naar een van de gedichten uit Les Fleurs du Mal of Le Spleen de Paris.