For as long as I can remember, I have been intrigued by self-portraits. What is a self-portrait? A portrait of yourself. But what is that really: a self? I was raised with the Christian notion of a deepest self at the core of my being. I envisioned it like a little flame inside a paper lantern. There is little support in contemporary philosophy or science for such imagery. It is generally agreed that the self has no core and is utterly interwoven with the context in which it exists. It is nevertheless the case that in all of us a certain sphere resides which is accessible to others only indirectly: a stream of inner experience as a direct expression of the tingling of life. This intimate sphere is inexplicably rich and unique for everyone. In art it is possible to explore it.
My research plays out in three separate series: the puppet paintings, the Van Gogh sunflower series and lastly the Baudelaire tableaux. Firstly, I would like to touch on the puppet paintings. Puppets remain a mystery to me: they do not live, but nevertheless return your gaze. It is simply impossible to regard them as mere lifeless objects. On a painting, puppets and humans are equals: both made out of pigment, they can attain life only in the minds of their beholders. In my work puppets and puppeteers are hardly distinguishable and they are in a state of constant struggle.
In my thinking about consciousness and the self, I owe a lot to philosopher and neuroscientist Antonio Damasio. In his books he paints a picture of consciousness arising from a stream of continuously generated imprints of experiences in and of the body. It is a process that interplays on different levels simultaneously, the most complex form being the autobiographical self, in which one is able to oversee one’s life in an awareness of present, past and future. Painting puppetry allows me to create images that reflect on Damasio’s theory of the self as a dynamic and multi-layered phenomenon. The puppets represent urges, fears or desires while their ‘master’ is being assigned the role of consciousness. My self-portrait arises out of the player’s mutual tension.
Sometimes these pictures contain comments on relevant societal issues as well. Self-Portrait with a Green Tie, for instance, shows a man who, with apparent resignation, allows a Mr Punch puppet to holds a ruler up in front of his right eye. It can be read as a critique of the omnipresent tendency to view everything from the perspective of measurable data. This way of looking at things pushes questions that refer to meaning into the background. I believe that visual art plays a crucial role to recall the elusiveness of reality, reaching beyond the bounds of data.
*
From 2013 onward I work on a series of variations based on the three versions of Fifteen Sunflowers in a Vase painted by Vincent van Gogh, which are now in museums in London, Amsterdam and Tokyo. The poses and expressions of Van Gogh’s sunflowers have an almost human quality to them and the round shapes at the heart of most flowers can easily be perceived as some sort of eyes. At the same time, there is something indefinite, something open about these forms. When looked at individually, some of them are even barely recognisable as flowers. In which sense, they are ideal prompts for associative games. When I started to copy Van Gogh’s flowers, I continually saw new things: a jellyfish floating gently upwards; a clock; a dancer; a tired lamp and all sorts of images hard to put into words. In the process of painting, such associations take shape. Eventually, on the finished canvas, their forms are caught as pure painterly imaginations, open to interpretation.
However, a lot that points back to Van Gogh remains. The basic arrangement and certain characteristics of the flowers as introvert or extravert; male or female; young or old; open or closed reappear over and over again. In the upper left side of the bouquet we see two flowers intensely connected, closely aware of each other, like twins. Right below that, there is a flower retreating into the background, silent and shy. Such attributions are to be found in almost any painting in the series. Eventually, all forms are brought together to form harmonious arrangements, each of which having its own distinctive atmosphere.
The sunflower paintings are closely connected to the self-portraits and puppets that I paint. My flowers, just like my puppets, are part of a game of imagination, transformation and animation. The bouquets I make constitute an inventory of my personal associations. This brings the series into the domain of self-portraiture. Additionally, with these paintings I invite viewers to join the game; to project their personal associations unto the images and make their own self-portrait come to life.
*
The most important development in my work of the last couple of years has doubtlessly been the development of photographic scenes with hand puppets based on the work of 19th century French poet Charles Baudelaire. I think Baudelaire is a fantastic poet. The ways in which he writes about his yearning for beauty and his desire to elevate time speaks to me strongly. And not only to me. This rich and layered oeuvre still resonates to many across the globe more than a century and a half after its initial publication. However, it contains problematic aspects that are of particular interest to our own times. Baudelaire exemplifies a Romantic artist who puts everything and everyone in his surroundings to the service of his artistic project, turning his loved ones into muses. How are we to regard artworks that were created in such a manner? In my tableaux I visualize the thoughts and feelings that arise in me when I read his work. Many of the verses are written in first person perspective. The ‘I’ refers to the reader as much as to the writer – it is a call for identification that I readily accept. This way, my Baudelaire puppet (the one with the green hair) has inevitably become an alter ego of mine. In the tableaux he manifests himself as a ‘Great Artist’: tormented, nervous, hypersensitive, dominant. He behaves repugnantly, thus forcing me to relate to the darker side of my own desire to be special.
In the opening poem of Les Fleurs du Mal, Bénédiction, Baudelaire tells us of an elect who is forced to accept his artistic calling and after a sorrowful Werdegang is ultimately treated on a heavenly banquet. Bénédiction inspired me to create the scene where we see the poet looking challengingly into the lens, bending himself over a tormented woman. His hand is bathed in light. The notion of a ‘Great Artist’ finds itself under strain - rightfully so. Art is not made singlehandedly and artistry does not absolve anyone from any responsibilities. Nonetheless, the idea remains to be appealing and I must admit it still speaks strongly to me as well. For Jeanne Duval, Baudelaire’s first great love, the creation of Les Fleurs du Mal must have been a cruel and painful process. She was forced by Baudelaire into the role of a ‘Muse’ and was alternately glorified and humiliated accordingly. Les Fleurs du Mal contains a poem in which Baudelaire praises her to heaven and holds out immortality to her: Je te donne ces vers… (I give you these verses…). In my homonymous tableau I have tried to depict the desolation that must have been connected to her life as a ‘Muse’.
In his poems, Baudelaire emanates from strongly symbolically charged characters: Poet, Muse, Devil – just like in traditional puppet shows. I depart from old wooden hand puppets I buy on the internet, which I rework with knives, gouges and paint. Not having to work from scratch, I can draw inspiration from the puppet’s initial expressions. Textile designer Marianka Halters helps me with manufacturing new puppet clothes. The puppets I work with are never finished: after a photo is taken, they can be reshaped and reclothed to appear in different settings. This way, their character can evolve over time. Gouges and knives create far sharper lines than the soft brushes I use for my paintings ever could. This enables me to express the fierce emotions that are raised by Baudelaire’s verses. Careful staging and lighting do the rest. One last note: the titles of the tableaux always refer directly to particular poems from Les Fleurs du Mal or Le Spleen de Paris.
Vanaf het begin draait mijn werk om het zelfportret. Wat is een zelfportret? Een portret van je zelf. Wat is dat, een zelf? Ik ben grootgebracht met het christelijke idee van een diepste ik als kern van het zelf. Ik zag het voor me als een vlammetje in het midden van een lampion. In hedendaagse wetenschap en de filosofie is niet veel steun voor zulke beelden. Er lijkt consensus te bestaan over een zelf zonder kern, diep verweven met de context waarin het kan bestaan. Dit laat onverlet dat er in mensen iets is waar anderen alleen indirect toegang tot kunnen krijgen: een intieme sfeer van ervaring; een flow of life waarin je voelt dat je leeft. Dit innerlijk domein is voor iedereen uniek en ondoordringbaar rijk. Met kunst is het mogelijk het te verkennen.
Mijn werk verdeelt zich over drie afzonderlijke series: de poppenspel-schilderijen, de Van Gogh-zonnebloemvariaties en de Baudelaire-tableaus. Als eerste wil ik ingaan op de poppenspel-schilderijen. Ik vind poppen raadselachtig: ze leven niet, maar kijken toch terug als je ze aankijkt. Het is onmogelijk ze enkel als ding te zien. Op een schilderij zijn poppen en mensen elkaars gelijken: beiden zijn van verf gemaakt en hebben een kijker nodig om tot leven te komen. In mijn werk zijn de poppen en hun bespelers maar moeilijk van elkaar te onderscheiden en voeren ze voortdurend onderlinge strijd.
Voor hoe ik over het zelf en het bewustzijn ben gaan denken, heb ik veel te danken aan het werk van filosoof en neuroloog Antonio Damasio. Die schetst in zijn boeken het bewustzijn als een stroom van innerlijke beelden die oprijst uit ervaringen in of van het lichaam. Het meest complexe samenspel van zulke beelden schept het autobiografisch zelf, waarin je je leven in een besef van verleden, heden en toekomst kunt overzien. Met geschilderd poppenspel kan ik beelden maken die op Damasio’s theorie van het zelf als dynamisch en meerlagig fenomeen reflecteren. De poppen representeren neigingen, reflexen, angsten of verlangens en hun ‘bespeler’ krijgt de rol van bewustzijn toegeschoven. Het zelfportret ontstaat uit de onderlinge spanning tussen alle figuren.
Sommige van de doeken kun je ook anders interpreteren, als commentaar op maatschappelijk relevante kwesties. In Zelfportret met groene stropdas bijvoorbeeld, laten twee Jan Klaassens hun bespeler door een liniaal kijken. De man doet net alsof het hem allemaal maar gewoon overkomt. Je kunt het zien als een kritiek op het alomtegenwoordige frame van de meetbaarheid. Vragen over waarde en betekenis worden daarmee buiten beschouwing gedreven. Ik zie voor kunst de belangrijke rol weggelegd om de ongrijpbaarheid van de dingen voelbaar te maken en juist dat wat zich niet in cijfers en modellen laat vangen te onderzoeken.
*
Sinds 2013 werk ik aan een serie variaties op de drie versies van Vijftien zonnebloemen in een vaas van Vincent van Gogh die zich nu in musea in Londen, Amsterdam en Tokyo bevinden. Van Goghs zonnebloemen hebben heel uitgesproken houdingen en de ronde vormen in het hart van de bloemen kun je gemakkelijk als een soort ogen zien. Tegelijkertijd hebben de bloemvormen iets opens, iets onbepaalds; sommige zijn zelfs nauwelijks als bloem herkenbaar. Het zijn het een soort van personages, elk met een eigen karakter. Toen ik ze begon na te tekenen kwamen allerlei associaties bij me op. Ik zag een kwal zachtjes naar boven komen drijven; een klok, een danseres, een vermoeide lamp en allerlei beelden die zich maar moeilijk in woorden laten vangen. Bij het schilderen krijgen zulke associaties vorm. Wat uiteindelijk op het doek te zien is, is in de eerste plaats puur schilderkunstige verbeelding, open voor interpretatie.
Toch blijft er veel wat naar Van Gogh terugwijst. De schikking van het boeket en bepaalde basale karakteristieken van de bloemen als introvert of extravert, mannelijk of vrouwelijk, jong of oud, open of gesloten komen keer op keer terug. Linksboven in het boeket zijn twee bloemen die dicht op elkaar staan en als tweelingen intens met elkaar verbonden zijn. Recht daaronder is een bloem die naar de achtergrond wijkt, stil en verscholen. Zulke kenmerken zijn in vrijwel alle schilderijen in de serie terug te lezen. Uiteindelijk komen alle vormen samen in nieuwe boeketten. elk met een heel eigen sfeer.
Mijn zonnebloemen zijn sterk verbonden met de zelfportretten en de poppen die telkens opnieuw in mijn werk opduiken. Net als de poppen zijn de bloemen deel van een spel van verbeelding, transformatie en animatie. De boeketten die ik maak vormen een staalkaart van mijn persoonlijke associaties. Hierdoor krijgt de serie het karakter van een zelfportret. Tegelijkertijd is het ook een uitnodiging aan kijkers om mee te spelen, eigen associaties op het beeld los te laten en zo hun eigen zelfportret tot leven te laten komen.
*
Zonder twijfel de belangrijkste ontwikkeling in mijn werk van de afgelopen jaren is het ontstaan van de in fotografie vastgelegde scenes met handpoppen gebaseerd op het werk van de 19e-eeuwse Franse dichter Charles Baudelaire. Baudelaire vind ik een geweldige dichter; hoe hij schrijft over zijn zucht naar schoonheid en zijn verlangen de tijd op te tillen spreekt me enorm aan. En niet alleen mij. Dit rijke en gelaagde oeuvre heeft ook meer dan anderhalve eeuw na verschijning nog heel veel liefhebbers over de hele wereld. Daarbij heeft het werk problematische kanten die het in onze tijd bijzonder actueel maken. Baudelaire is exemplarisch als Romantisch kunstenaar die alles en iedereen in zijn omgeving in dienst stelde voor zijn artistiek project. Zijn geliefden maakte hij tot muzen. Hoe moeten we kijken we naar kunstwerken die op zo’n manier ontstaan zijn? In de tableaus verbeeld ik de gedachten en gevoelens die bij het lezen van Baudelaires poëzie in me opkomen. Veel van de verzen zijn in de ik-vorm geschreven. Die ‘ik’ slaat op de schrijver, maar net zo goed op de lezer – het is een uitnodiging tot identificatie waar ik graag op inga. De Baudelaire-pop (die met het groene haar) die ik gemaakt heb, is zo onvermijdelijk een soort van alter ego van me geworden. In de tableaus manifesteert hij zich als een ‘Groot Kunstenaar’: gekweld, nerveus, hypersensitief, dominant. Hij gedraagt zich op een manier die me enorm tegenstaat en dwingt me zo mij te verhouden tot de duistere kanten van mijn eigen verlangen om bijzonder te zijn.
Baudelaire schrijft in het openingsgedicht van Les Fleurs du Mal, Bénédiction, over een uitverkorene die het kunstenaarschap als een noodlot en een vloek moet aanvaarden en na een smartelijke Werdegang uiteindelijk op een hemels feest wordt getrakteerd. Bénédiction inspireerde mij tot een tableau waarop de dichter je uitdagend aankijkt, terwijl hij zich buigt over een getormenteerde vrouw. Zijn hand straalt van licht. Het idee van de ‘Grote Kunstenaar’ staat onder druk en dat is terecht. Kunst maak je niet alleen en kunstenaarschap ontslaat je niet van je verantwoordelijkheden. Toch blijft het idee ook in onze tijd - en ik beken ook op mij - bijzondere aantrekkingskracht behouden. Voor Baudelaire’s eerste vriendin, Jeanne Duval, moet het ontstaan van Les Fleurs du Mal een wreed en pijnlijk proces geweest zijn. Zij werd door Baudelaire tot ‘Muze’ gemaakt en in die rol afwisselend opgehemeld en vernederd. Les Fleurs du Mal bevat een gedicht waarin hij haar ten hemel prijst en onsterfelijkheid belooft: Je te donne ces vers… (Ik geef je dit gedicht…). In het gelijknamige tableau heb ik geprobeerd de pijn en wanhoop verbonden aan haar leven als ‘Muze’ voor te stellen.
Baudelaire gaat in zijn werk steeds uit van sterk symbolisch geladen karakters: Dichter, Muze, Duivel – net als in de poppenkast. Op internet koop ik oude houten handpoppen die ik met messen en gutsen bewerk en opnieuw beschilder. Vaak laat ik me inspireren door de uitdrukking die de poppen al hebben als ik ze koop. Textielontwerper Marianka Halters helpt me bij het maken van nieuwe poppenkleren. De poppen zijn nooit af: nadat een foto genomen is, werk ik eraan ze door om ze in een andere vorm en aankleding opnieuw te laten optreden. Zo groeien de karakters in hun rol. Gutsen en messen maken scherpere lijnen dan de zachte kwasten die ik voor mijn schilderijen gebruik ooit zouden kunnen doen. Dat maakt mijn werkwijze bijzonder geschikt voor het uitdrukken van de heftige emoties die Baudelaire’s werk oproept. Bij het fotograferen kan ik de figuren in een context plaatsen en hun expressie verder aanscherpen. De titels van de tableaus verwijzen steeds naar een van de gedichten uit Les Fleurs du Mal of Le Spleen de Paris.